केवळ अध्ययन पुरेसे नाही

महाभारत रूपात्मक प्रसंगांनी अर्थात उपाख्यानांनी भरलेले आहे. एखादा त्यामधून अनेक नीतितत्त्वे शिकू शकतो वनवासात असताना पांडव अनेक पवित्र नद्यांना आणि आश्रमांना भेटी देत होते. प्रत्येकाशी एक विशिष्ट इतिहास जोडला गेला होता. अशा आश्रमांपैकी गंगा नदीकाठी रैभ्यांचा आश्रम होता.

रैभ्य साधूला दोन मूलगे होते. परवसू आणि अरवसू. दोघेही शास्त्रांमध्ये अतिशय निपुण होते. एकदा त्याने आपल्या मुलांना आपल्या बदली राजा बृहद्द्युमनाकडे यज्ञासाठी पाठवले. ते राजाकडे जाण्यासाठी निघाले.

एके दिवशी ज्या वेळी परवसू आपल्या वडिलांच्या आश्रमात रात्रीच्या वेळी आला तेव्हा त्याने झाडाजवळ जनावरासारखी आकृती दबा धरून बसल्यासारखी पहिली आणि त्याने ती नष्ट केली. परन्तु त्याला धडकीच भरली. त्याला लक्षात आले की ती आकृती म्हणजे त्याचे वडीलच होते. त्याने घाईघाईने पित्याचे अंत्यसंस्कार उरकले आणि तो पुन्हा राजाच्या महालात परत गेला.

तेथे त्याने आपल्या धाकट्या भावाला (अरवसूला) सर्व परिस्थिती समजावून सांगितली. त्याने आपल्या भावाला सांगितले,”यज्ञाच्या कार्यात ही घटना अडचण बनू नये. अजूनही मृत पित्यासाठी काही विधी करावयाचे बाकी आहेत. तू एकटा ह्या यज्ञाची व्यवस्था करू शकणार नाहीस, म्हणून तू आपल्या आश्रमात परत जा. माझ्या वतीने सर्व विधी पूर्ण कर आणि मला मदत करण्यासाठी इकडे परत ये. मी यज्ञाचा मुख्य पुरोहित असल्याने मी अंत्यसंस्कार करू शकत नाही आणि शिवाय यज्ञही करू शकत नाही.”

अरवसूने प्रामाणिकपणे आपल्या भावाच्या सूचनांचे पालन केले आणि तो वडिलांकडे परत गेला. त्याचे हृदय शुद्ध होते आणि सोपविलेले काम करण्याशीच त्याचा संबंध होता. आपल्या हृदयापासून आणि संपूर्ण बुद्धीने त्याला सर्व करावयाचे होते. त्याच्या चारित्र्याच्या शुद्धतेचे तेज त्याच्या चेहऱ्यावर चमकत होते.

परवसूने आपल्या छोट्या भावाचा तेजस्वी चेहरा पाहिला आणिअचानक ईर्ष्याभावनेने त्याचा ताबा घेतला. ताबडतोब त्याच्या दुष्ट मनाने काम सुरु केले. त्याने जमलेल्या लोकांना ओरडून सांगितले,”पहा ह्या माणसाने एका ब्राह्मणाचा वध केला आहे आणि म्हणून तो ह्या पवित्र यज्ञाच्या सीमेत प्रवेश करू शकणार नाही.”

अशाप्रकारचे दोषारोप ऐकून अरवसूला धक्काच बसला. आपल्या भावाच्या वागण्याचा अर्थच त्याला समजला नाही. आजूबाजूला असणारे सर्व लोक त्याच्याकडे जणू काही तो अपराधी असल्याप्रमाणे पाहू लागले आणि जणू त्याने मोठी क्रूर गोष्ट केली आहे असे त्यांना वाटले. आपण निष्पाप असल्याचे सिद्ध करण्यासाठी काय म्हणावे हे त्याला समाजेनासे झाले. तो आपला सात्त्विक संताप आवरू शकला नाही. त्याने लोकांना संबोधिले, “सज्जनहो, माझे ऐकून घ्या, मी तुम्हाला सत्य सांगत आहे. तो माझा मोठा भाऊ आहे. त्याने खरोखरी आमच्या वडिलांचा वध केला आहे. त्याला यज्ञ पुढे चालविता यावा म्हणून त्याने त्याच्यावतीने अंत्यसंस्कार करायला मला सांगितले.” तेथे जमलेले सर्वजण त्याच्याकडे पाहून हसले. हयामुळे परिस्थिति अधिकच बिघडली. जमावाने त्याची टर उडविली. लोक म्हणू लागले,”दुसऱ्याचे पापक्षालन करण्यासाठी प्रतिनिधीचे कार्य कोण करील ?”

अशा प्रकारे गुणी अरवसूला चुकीने अपराधी समजण्यात आले होते. शिवाय खोटारडा म्हणून त्याची निर्भत्सनाही केली होती. पवित्र हृदयाच्या आणि सत्याचे पालन करणाऱ्या माणसाबद्दल असे बोलणे म्हणजे अतिरेकच होता. तो ते फार काळ सहन करू शकला नाही आणि नंतर उग्र तपाच्या साधने साठी तो जंगलात निघून गेला.

त्याच्या बाबतीत देव अत्यंत दयाळू होते आणि त्याला त्याची इच्छा विचारण्यात आली उग्र तपश्चर्या व काही काळ केलेल्या प्रगाढ ध्यानामुळे तो क्रोध व सुडाच्या भवानेपासून मुक्त झाला होता. म्हणून त्याने केवळ आपल्या वडिलांच्या जीवनदानाबद्दल प्रार्थना केली आणि आपल्या भावाचे चांगल्या माणसात रूपांतर होण्याची प्रार्थना केली.

हे केवळ त्याच्या भावासाठीच आवश्यक होते असे नाही तर जसा त्याचा घात झाला तसा त्याच्याकडून घात होऊ शकणाऱ्या सर्वांसाठीच होते. जरी परवसू आणि अरवसू दोघेही प्रकांड पंडित होते तरी परवसू दुष्ट विचारांमुळे ग्रस्त झाला होता आणि त्याचा धाकटा भाऊ गुणी, दयाळू व समंजस होता. ह्यावरुन असे दिसते की केवळ शिक्षणाने मोठेपणा प्राप्त होत नाही तर या उलट चांगले विचार, उच्चार आणि आचारांच्या एकात्मतेतून मोठेपणा निर्माण होतो.

प्रश्न:

1. परवसूचा दुष्टपणा कोणता?
2. अरवसुने आपण गुणी माणूस असल्याचे कसे सिद्ध केले?
3. या गोष्टीपासून आपणास काय बोध होतो?